Actief en waakzaam burgerschap motiveert jezelf, maar ook anderen, in maatschappelijke organisaties en in de politiek. Daarover schreef Barend Tensen hier. Dit leidde tot de uitnodiging om iets te zeggen over de bedoelingen waarmee ik mijn boek ‘Waakzaam burgerschap’ heb geschreven, dat eind april is verschenen.

Crises
Die bedoelingen betreffen de werking van ons constitutionele bestel. Een aaneenrijging van crises – in Nederland, maar ook over grenzen heen – heeft het vertrouwen in democratie en rechtsstaat aangetast, veel dieper dan we lang voor mogelijk hadden gehouden: de klimaatcrisis, de bankencrisis, de pandemie, de volkshuisvestingscrisis en de crisis in de internationale veiligheid die met de op 24 februari 2022 begonnen Russische inval in Oekraïne huiveringwekkende vormen heeft aangenomen. Wat mij heeft getroffen is dat geen van deze crises een complete verrassing hoefde te zijn, maar dat op de voortekenen daarvan en zelfs expliciete waarschuwingen door deskundigen en adviescolleges niet voldoende is gereageerd. Politieke aandacht werd en wordt opgeslorpt door het korte ritme van publicitair alarmeren en reageren. Daarin mogen we niet berusten, en dat is de kern van mijn pleidooi voor waakzaamheid: niet alleen van ambtsdragers, maar van ons allemaal – want het zijn de burgers die de verwachtingen bepalen waaraan hun vertegenwoordigers moeten beantwoorden.

Politieke aandacht wordt opgeslorpt door het korte ritme van publicitair alarmeren en reageren.

Volgende generaties
In het woord vooraf noem ik mijn boek een gids voor wie niet meer weet waar wij in deze verwarrende tijden houvast kunnen vinden; en omdat ik heb geprobeerd er ook een verhelderend en leerzaam boek van te maken, noem ik het ook een eigenzinnige inleiding in het constitutionele recht. Daarbij gaat het om veel meer dan procedures van besluitvorming. Waar die besluitvorming toe moet leiden, is dat we ons beter voorbereiden op de toekomst, niet alleen uit eigen belang, maar minstens zozeer omdat we ervoor verantwoordelijk zijn hoe we ons land, ons continent en de aarde achterlaten voor volgende generaties.

Dat probeer ik te verduidelijken door in te gaan op de veranderingen in opvattingen over mensenrechten. Als we die alleen maar opvatten als ego-rechten, rechten om ongehinderd onze gang te kunnen gaan, ondermijnt dat de samenleving. Rechten van de mens zijn er om mensen te beschermen die kwetsbaar zijn. De hoogste rechters, hier en in andere landen, hebben in procedures over het klimaatbeleid de langetermijneffecten van nalatigheid beoordeeld, omdat – als dat beleid tekortschiet – volgende generaties met de gevolgen worden opgezadeld. Daarbij staan hun fundamentele rechten op het spel.

Als we mensenrechten alleen maar opvatten als ego-rechten ondermijnt dat de samenleving.

Gezamenlijk ethos
Het is goed – en hard nodig – dat in een rechtsstaat aan de democratie op die manier een spiegel wordt voorgehouden, maar uiteindelijk komt de vraag waarom dat nodig was bij onszelf terug: zijn we in de afgelopen decennia waakzaam genoeg geweest, of heeft het ontbroken aan een voldoende doorleefd, waakzaam burgerschap? Een democratische rechtsstaat kan alleen standhouden als die wordt gedragen door een gezamenlijk ethos waarin we ons aangesproken weten op verantwoorde­lijkheid niet alleen voor onszelf, maar ook voor anderen en voor hun gezamenlijke toekomst. Daaraan kunnen we daadwerkelijk bijdragen: in politiek en publiciteit, in beter burgerschapsonderwijs, maar ook in het leven van alle dag en allerlei vormen van participatie zoals burgerberaden en coöperaties. Met dit boek heb ik een handreiking willen doen bestemd voor iedereen die problemen en risico’s scherper in het oog wil krijgen, en schade voor ons samenleven wil helpen voorkomen.

Foto: Martin Hogeboom

Waakzaam burgerschap: Vertrouwen in democratie en rechtsstaat herwinnen, door Ernst Hirsch Ballin, Uitgeverij Querido, Paperback ISBN: 9789021436944 € 22,50, E-book ISBN 9789021436951 € 12,99.

Professor Ernst Hirsch Ballin was minister van justitie voor het CDA, hoogleraar aan Tilburg University en de UvA en heeft diverse publicaties over (wijsgerig-)juridische en ethisch–religieuze zaken op zijn naam staan.