Het personalisme, de filosofische stroming met diepe wortels in de christendemocratie, staat weer volop in de schijnwerpers dankzij de oprichting van de partij van Pieter Omtzigt. Deze beweging heeft echter al geruime tijd impact, met Jan Peter Balkenende als eerdere warme pleitbezorger. In een drieluik verken ik achtereenvolgens de aanleiding voor deze opleving, de kernbeginselen en het toekomstperspectief voor de samenleving in algemene zin en specifiek voor het CDA. Vandaag eerst iets over de aanleiding: het failliet van het klassieke liberale denken.

Huidige uitdagingen
In de 21e eeuw is stabiliteit een relatief begrip geworden. Veel conflicten in westerse samenlevingen vinden hun oorsprong in levensbeschouwelijke verschillen. Identiteitsvraagstukken vormen nu de meest prangende kwesties, maar het lijkt alsof we maar geen bevredigende antwoorden kunnen vinden. Voorheen werden nationale verkiezingen in Europese landen en de Verenigde Staten gedomineerd door thema’s als inkomensverdeling of concrete economische vraagstukken. Nu draaien ze meer en meer om migratie en het bredere identiteitsvraagstuk dat daarmee samenhangt. Dit vormt een complex, gevoelig en meer ongrijpbaar probleem in vergelijking met de vroegere overheersende thema’s.

Het personalisme staat weer volop in de schijnwerpers dankzij de oprichting van de partij van Pieter Omtzigt.

Recht doen
In het filosofische denken over rechtvaardigheid is het klassiek liberale denken geleidelijk gaan domineren. Dit denken draait grofweg om het idee van absolute individuele vrijheid, met de nadruk op negatieve vrijheid (de afwezigheid van beperkingen) boven positieve vrijheid (interne factoren die het mogelijk maken om als mens iets te doen/bereiken). Daarnaast speelt neutraliteit ten opzichte van levensbeschouwing een belangrijke rol. Het liberale denken heeft deze neutraliteit vooral een functionele rol gegeven, gebaseerd op de ontwikkeling van het individu als uitgangspunt voor het vormgeven van een samenleving.

John Rawls heeft deze liberale ideeën met zijn standaardwerk ‘A Theory of Justice’, verder uitgewerkt. In Rawls’ concept van de ‘original position’ heeft het individu bijvoorbeeld geen weet van de specifieke kenmerken die hem of haar onderscheiden, waardoor diversiteit wordt uitgesloten ten behoeve van gelijkheid. Latere betogen van Rawls in het boek ‘Political Liberalism’ stellen dat uitgebreide levensbeschouwelijke leerstukken geen rol meer mogen spelen in de publieke politieke cultuur, maar alleen nog als achtergrondcultuur. Met andere woorden, Rawls biedt een neutrale ruimte waarin individuen elkaar kunnen ontmoeten zonder de invloed van hun eigen overtuigingen. Een nobel streven, maar dekt het de lading anno 2023 nog wel? De vraag stellen is hem beantwoorden.

Het tekort van het liberale denken
De tekortkomingen van het liberale denken worden steeds duidelijker. Sterker nog: na verschillende crises en affaires regeert het wantrouwen. Aspecten die essentieel zijn voor de identiteit van een persoon vinden nu geen gehoor. Dit roept de vraag op in hoeverre een samenleving die is gebouwd op deze liberale principes wel rechtvaardig kan zijn. Een diepere vraag is hoe deze verschillen – bijvoorbeeld tussen atheïsme, het christelijke geloof, de islam en neutrale niet-levensbeschouwelijke opvattingen – naast elkaar kunnen bestaan. Of meer praktisch: hoe dichten we de breuklijnen binnen de samenleving tussen rijk en arm, globalisten en critici, klimaatdrammers en meer behoudende types.

Het potentieel
Het personalisme, een filosofie die ver teruggaat en een politieke uitwerking kreeg in reactie op de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog (dehumanisatie), legt de nadruk op de onvervreemdbare waardigheid van de persoon en zaken als roeping en zingeving. Het was Jacques Maritain, een vooraanstaand personalist, die bijdroeg aan de oprichtingsdocumenten van de Europese Unie, wat iets zegt over het grens overstijgende en verbindende potentieel.

De tekortkomingen van het liberale denken worden steeds duidelijker. Na verschillende crises en affaires regeert het wantrouwen.

Wat het personalisme voor mij intrigerend maakt, is het spanningsveld tussen gemeenschap en persoon. Anders dan binnen het klassieke gemeenschapsdenken (communitarisme), zoals we dat kennen van maatschappijfilosofen Charles Taylor en Michael Sandel, is de persoon zowel ondergeschikt als bovengeschikt aan de gemeenschap. Dit biedt meer ruimte voor zelfontplooiing en lijkt daarmee beter te passen bij de moderne wens van veel mensen om binnen die gemeenschap toch hun eigen leven vorm te geven.

Hoopvolle agenda
Het personalisme is verre van een eenduidig concept. Dat maakt het voor politieke partijen verleidelijk om selectief te shoppen en slechts bepaalde elementen ervan te belichten en te gebruiken voor hun politieke boodschap. Daarom ga ik in het volgende deel van deze reeks dieper in op de kernbeginselen van het personalisme en hoe het mensbeeld van het personalisme kan bijdragen aan een rechtvaardige samenleving. Ook betoog ik waarom het CDA, als een partij met diepe wortels in het personalisme en vanwege de nieuwe nadruk op een ‘hoopvolle agenda voor heel Nederland’ en een menswaardig bestaan dé partij is om deze principes praktisch vorm te geven, een nieuwe visie op gemeenschap en persoon te omarmen en verder te ontwikkelen.

Barend Tensen is hoofdredacteur van Christendemocraat.nl, politicoloog en filosoof, studeerde af op het personalisme en schreef een essay voor de bundel ‘Rechtvaardigheid, persoon en creativiteit. Personalisme in recht en politiek’ over de personalist Emmanuel Mounier.