Ongelijkheid is van alle tijden, maar het verschil tussen arm en rijk is vandaag historisch groot. Globalisering en marktwerking leidden ertoe dat de rijkste 1% nu net zoveel vermogen bezit als 6.9 miljard andere bewoners van de aarde. Ongelijkheid rechtvaardigen met slogans als “hard werken loont” is schadelijk en misleidend. De CDA-uitgangspunten verplichten ons tot een actievere rol om ongelijkheid aan te pakken.

Can you make it if you try?
Voor veel mensen is ongelijkheid niet zo’n probleem: als iedereen maar dezelfde kansen heeft gehad. Voor Mark Rutte, maar ook voor onze huidige lijsttrekker, lijkt dit het uitgangspunt te zijn. In de HJ Schoo lezing lezing betoogde Wopke Hoekstra dat Nederland een samenleving moet blijven (!) “waar de belofte centraal staat dat wie zich inspant, daar ook voor wordt beloond”. Tijdens de aftrap van de verkiezingscampagne afgelopen zaterdag werd betoogd dat deze belofte hersteld moet worden.

Een dergelijke benadering – dat je lot in je eigen handen ligt – kan inspirerend werken en suggereert rechtvaardigheid. Als je maar hard werkt kan je alles bereiken. Mede daarom is het een geliefd uitgangspunt onder politici. Obama gebruikte de slogan “You can make it if you try” dikwijls in speeches tijdens zijn presidentschap, maar ook Republikeinse presidenten als Reagan en Bush waren dol op deze retoriek. Je kan er dus president mee worden.

Er is echter een groot probleem met deze manier van ongelijkheid rechtvaardigen, zo wijst politiek filosoof Michael Sandel uit in zijn boek De Tirannie van Verdienste. De schaduwkant van slogans als “wie zich inspant, wordt daarvoor beloond” betekent namelijk dat diegenen die niet succesvol zijn alleen zichzelf iets verwijten hebben. Ze zijn arm en dat is hun eigen schuld, ze zijn de losers. Dat is de wrede implicatie van benadrukken dat hard werken loont en dat iedereen gelijke kansen heeft.

De schaduwkant van slogans als “wie zich inspant, wordt daarvoor beloond” betekent dat diegenen die niet succesvol zijn alleen zichzelf iets verwijten hebben.

Daarbij kan dit denken bij “succesvolle” mensen tot arrogantie en zelfgenoegzaamheid leiden. Je kan neerkijken op arme mensen want die zullen wel niet hard genoeg gewerkt hebben. Dit soort denken ondermijnt solidariteit. Immers, hoe meer we ons eigen succes zien als iets dat we op eigen kracht hebben bereikt, hoe minder we waarschijnlijk omzien naar degenen die het minder hebben (zie voetnoot 1).

Ongelijkheid ontstaat niet alleen door hard werken
Verschillen tussen arm en rijk in Nederland worden echter voor een groot gedeelte veroorzaakt door andere factoren dan hard werken. Bijvoorbeeld, de vermogensongelijkheid is vele malen groter dan de inkomensongelijkheid, wat suggereert dat als je in een rijke familie geboren wordt, je zeer waarschijnlijk ook zelf rijk zult worden (voetnoot 2). Daarnaast werd zelfs over inkomensongelijkheid onlangs geconcludeerd dat de regio waarin iemand opgroeit in sterke mate het latere inkomen beïnvloedt (voetnoot 3).

Hoe meer we ons eigen succes zien als iets dat we op eigen kracht hebben bereikt, hoe minder we waarschijnlijk omzien naar degenen die het minder hebben.

Daarbij is het zo dat de capaciteiten die je hebt als mens tot op zekere hoogte aangeboren zijn. Sommige kinderen werken keihard en halen net een zes voor wiskunde, terwijl anderen met amper studeren de negens en tienen binnenslepen.

Ook kan je het geluk hebben dat de capaciteiten die je bezit enorm gewaardeerd worden door de maatschappij. Profvoetballers hebben geluk dat onze maatschappij hun werk zo goed beloont – als Messi en Ronaldo 200 jaar geleden waren geboren, waren ze waarschijnlijk geen miljonair geworden. Kortom, het is misleidend om te denken dat hard werken alleen bepaalt of iemand het maakt of niet.

Als Messi en Ronaldo 200 jaar geleden waren geboren, waren ze waarschijnlijk geen miljonair geworden.

De hard werken loont retoriek helpt niet bij creëren solidariteit
Natuurlijk is het belangrijk om je te ontwikkelen, je in te zetten voor de maatschappij en je werk goed te doen met de capaciteiten die je hebt. Maar veronderstellen dat hard werken leidt tot succes of rijkdom is misleidend. Er zijn ontzettend veel mensen die hard werken die daar niet goed voor worden beloond (voetnoot 4). Tegelijk zouden “succesvolle” mensen moeten inzien dat ook andere factoren en mensen hun hielpen te komen waar ze zijn. Niemand is daadwerkelijk self made.

Solidariteit met anderen – of ze nu armer, rijker, ouder, jonger, praktisch of theoretisch opgeleid zijn – is de christendemocratische opdracht bij uitstek. Juist van het CDA als brede volkspartij mag een kartrekkende rol worden verwacht bij het verminderen van ongelijkheid en het benadrukken van het belang van omzien naar elkaar. De hard werken loont retoriek om ongelijkheid te rechtvaardigen helpt daar niet bij.

Voetnoten
1: Sandel (2020, p. 59) schrijft hierover: “The more we view ourselves as self-made and self-sufficient, the less likely we are to care for the fate of those less fortunate than ourselves.”
2: Bron: CBS. https://longreads.cbs.nl/welvaartinnederland-2019/ongelijkheid-in-inkomen-en-vermogen/
3: Bron: SEO Economisch Onderzoek. https://www.seo.nl/publicaties/sociale-ongelijkheid-in-nederland/
4: Zie ook dit fragment uit een bekende speech van Barack Obama: https://www.youtube.com/watch?v=YKjPI6no5ng&ab_channel=goprapidresponse