Iedereen heeft er zijn mond vol van: de democratie staat onder druk. Of erger: de democratie is in veel Westerse landen in gevaar. Als bewijs daarvoor wordt steevast de opkomst van het populisme aangevoerd. De democratie is in gevaar omdat de Britten voor een Brexit hebben gestemd en de Amerikanen een narcistische zakenman met onmiskenbaar racistische trekjes tot hun president hebben gekozen. Dat is ergens wel een vreemde redenering. Want de Brexit is een democratische keuze geweest. En ook de nieuwe president van de Verenigde Staten is op basis van het daar geldende kiessysteem eerlijk gekozen.Hoe democratisch wil je het hebben? Kortom, de democratie werkt volop.
Overal corrigeren mensen met hun stem de vermeende wanprestaties van de traditionele partijen. Dat is precies zoals een democratie is bedoeld: als de één het in de ogen van een meerderheid van de kiezers het niet goed doet, krijgt een ander de kans om te laten zien dat hij of zij het beter kan. Het bijzondere van de huidige situatie is echter dat die correctie er niet toe leidt dat een andere politicus van een traditionele politieke stroming het vertrouwen krijgt, maar dat vooral de outsiders die het politieke systeem uitdagen de steun krijgen van grote delen van het electoraat. De gevestigde orde wordt in de volle breedte gewantrouwd. Daar komt de rechtsstaat om de hoek kijken.
Wij leven in een ‘democratische rechtsstaat’. Door beide begrippen samen te nemen, ontstaat als vanzelf een mooi spanningsveld: democratie en rechtsstaat moeten elkaar in evenwicht houden. De democratie is er voor de uitdrukking van de volkswil, de rechtsstaat om te voorkomen dat een meerderheid zijn macht gebruikt om minderheden te onderdrukken. Daarvoor hebben we in onze rechtsstaat tegenmacht georganiseerd, zoals een onafhankelijke rechtspraak, vrije media, sterke maatschappelijke organisaties en in ons land ook adviesorganen zoals de Raad van State. In de landen waar populisten het voor het zeggen hebben, komen juist die tegenmachten onder druk te staan.
We zien in Polen, Hongarije en Turkije dat democratisch gekozen leiders de rechtspraak naar hun hand zetten om hun politieke macht te bestendigen, dat kritische media monddood worden gemaakt en dat de vrijheid van vereniging alleen voor gelijkgestemden geldt. De 45e Amerikaanse president zoekt eveneens de grenzen op van het betamelijke door media en rechters die hem bekritiseren of dwarszitten in felle bewoordingen verbaal aan te vallen. Kortom, de democratie werkt volop maar het is de rechtsstaat waar we alle zeilen bij moeten zetten. De balans tussen democratie en rechtsstaat is verstoord.
Het hoopvolle voor de Nederlandse situatie is dat ons evenredigheidsstelsel uit zichzelf al voor veel tegenmacht zorgt. De Amerikaanse president, de Britse premier en haar partij, de huidige Poolse PIS-partij en het Hongaarse Fidesz kregen bij lange na niet de absolute meerderheid van de kiezers achter zich, maar hun kiessystemen gaven wel volledige macht aan deze winnaars. Het geeft volop reden om onze evenredige vertegenwoordiging te koesteren en beschermen. Maar ook dat geeft nog geen garanties.
Met het belangrijke beginsel ‘publieke gerechtigheid’ in de hand moet het CDA alles-op-alles zetten om onze rechtsstaat te beschermen en op te komen voor de positie van in verdrukking geraakte minderheden. Er staat heel veel op het spel.
