De rechtsstaat staat onder druk, en het CDA doet er goed aan dit expliciet te erkennen in het programma en de komende jaren aan te pakken. In deze bijdrage gaat Carina van Os in op het CDA programma, Churchill en de vraag hoe de liberale focus op een steeds kleinere overheid bijdroeg aan het falen van de rechtsstaat.

Tegen nationalisme, voor rechtvaardigheid  
In september 1946 hield Winston Churchill zijn beroemde speech in Zürich. Deze speech leidde, samen met Europa Congres van Den Haag in 1948, tot de oprichting van de Raad van Europa in 1949.[1] De Raad van Europa is een internationale organisatie die zich bezighoudt met mensenrechten, democratie en de rechtsstaat. Ook al is de Raad van Europa wellicht iets minder bekend dan de Europese Unie, haar betekenis voor de bescherming van mensenrechten, democratie en de rechtsstaat, is er niet minder belangrijk om.  

In zijn speech benadrukt Churchill dat Europese samenwerking noodzakelijk is. Hij waarschuwt voor nationalisme, en benadrukt dat de Volkenbond niet faalde vanwege zijn beginselen, maar omdat staten bang waren om de feiten onder ogen te zien en op tijd te handelen. Deze ramp moet volgens Churchill in de toekomst voorkomen worden. In plaats van uit de geschiedenis te leren dat de mensheid hardleers is, wil hij verandering brengen. Hij houdt dan ook een pleidooi voor rechtvaardigheid, barmhartigheid en vrijheid.[2]

De rechtsstaat onder druk
Nu, bijna 75 jaar later, zijn Churchills speech en de Raad van Europa nog net zo relevant. In meerdere EU-lidstaten wordt aan de poten van de rechtsstaat gezaagd. Rechterlijke onafhankelijkheid is inmiddels geen vanzelfsprekend meer en ook fundamentele rechten als de vrijheid van meningsuiting staan onder druk. Ook in Nederland rommelt het. De parlementaire ondervragingscommissie concludeerde dat bij de toeslagenaffaire de grondbeginselen van onze rechtsstaat waren geschonden.

Het falen van de rechtsstaat komt door de liberale focus op een kleine en goedkope overheid.

Het is daarom goed en nodig dat Pieter Omtzigt (tevens lid van de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa) deze rechtsstatelijke problematiek expliciet benoemt en dat in het CDA verkiezingsprogramma de rechtsstaat uitgebreid besproken wordt.

Uit het programma volgt dat het falen komt door de liberale focus op een kleine en goedkope overheid. Dat de overheid kan helpen, werd vergeten. Het CDA wil meer focus op een ‘slagvaardige en rechtvaardige overheid’, die ook bereid is te leren als het misgaat. Zo moeten politici zich krachtig uitspreken tegen ‘personen en partijen die het vertrouwen in de instituties van de democratische rechtsstaat ondermijnen of het belang in twijfel trekken’ en zijn meer wettelijke eisen ‘aan het democratisch gehalte en de financiering van politieke partijen’ nodig.

Bovendien noemt het programma daarna dat antidemocratische partijen verboden kunnen worden zoals volgt uit een uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.[3] Ook wil het CDA democratische controle versterken door meer budget vrij te maken voor de Eerste en Tweede Kamer.[4]

Het CDA wil meer focus op een ‘slagvaardige en rechtvaardige overheid’, die ook bereid is te leren als het misgaat.

Weg met de Rutte doctrine
Het is tijd voor een herwaardering van de rechtsstaat. Ook de Nederlandse rechtsstaat heeft meer aandacht nodig. Het CDA maakt in zijn verkiezingsprogramma een goed begin wat betreft plannen om de rechtsstaat te versterken en een toeslagenaffaire in de toekomst te voorkomen. Geen ‘Rutte-doctrine’ waarbij problemen weggestopt worden, maar een voornemen om overheid en rechtsstaat in de toekomst beter te laten functioneren.

Carina van Os studeert Rechtsgeleerdheid en International Studies aan de Universiteit Leiden en is redactielid van christendemocraat.nl.


[1] Zie bijvoorbeeld R. Lawson, ‘Tussen hoop en vrees – In de kraamkamer van de Europese bescherming van mensenrechten’, Boom Strafblad 1(2), pp. 86-87.

[2] Voor de hele speech (Engels), zie: https://rm.coe.int/16806981f3.

[3] Dit Europees Hof voor de Rechten van de Mens is het Hof bij de besproken Raad van Europa.

[4] Zie voor deze en meer standpunten over de rechtsstaat ‘Vertrouwen in de rechtsstaat en de overheid’ in het CDA-verkiezingsprogramma, pp. 79-83, https://d14uo0i7wmc99w.cloudfront.net/CDA/2020/TK2021/CDA-verkiezingsprogramma%5B2021-2025%5D.pdf.